Lý luận phê bình trẻ: còn nhiều thách thức

Đoàn Minh Tâm: Cổ nhân đã dạy biết đủ là đủ. Công việc làm lý luận phê bình đem lại cho tôi niềm vui và thu nhập đủ để cho sinh hoạt gia đình một cách bình thường. Liệu như thế có được coi là sống được với nghề không nhỉ? Hiện nay ngoài việc làm lý luận phê bình, tôi còn được thủ trưởng cơ quan phân công làm báo mạng vannghequandoi.com.vn

Trần Thiện Khanh: Chưa thể lạc quan về sự phát triển của lý luận phê bình trẻ

PV: Theo anh thực trạng lý luận phê bình hiện nay với nhiều khoảng trống có phải đang mở ra cơ hội cho những người trẻ theo đuổi và chứng minh năng lực của mình không?

Không biết chị muốn nói đến những khoảng trống nào? Khoảng trống về đội ngũ, đối tượng, hay về lí thuyết phê bình; khoảng trống về công trình học thuật, về tư tưởng, bản lĩnh của người cầm bút hay về sự hình thành khuynh hướng và đặc tính của hoạt động phê bình văn học... Nếu nói về khoảng trống đội ngũ chẳng hạn thì cả từ phía những người làm chuyên môn, lẫn người sáng tác và báo giới trong vài năm nay đã chỉ ra không ít lần thực trạng thiếu vắng những người viết trẻ trong lí luận, phê bình văn chương. Cấp quản lí văn nghệ cũng thấy rõ điều đó, nhưng vẫn chưa có nhiều giải pháp khả dĩ có thể làm cho phê bình văn học của ta đổi gió trong ngày một ngày hai được.

Nhìn rộng ra, có lẽ cũng chẳng phải chỉ riêng văn học mới có nỗi lo ấy đâu. Điện ảnh, mỹ thuật, âm nhạc… đều có khoảng trống về đội ngũ kế cận. Đứng từ góc độ ấy mà nói và xét trong bối cảnh tính dân chủ, tự do đang tiếp tục được khẳng định - tôi chia sẻ với ý kiến cho rằng phê bình văn học đang mở ra nhiều cơ hội cho người trẻ theo đuổi thử sức. Song tôi cũng nghĩ thêm rằng, cơ hội làm lí luận, phê bình văn học được mở ra cho nhiều người, không chỉ đối với người trẻ, và cũng không phải chỉ đến hôm nay cơ hội đó mới bày ra. Chỉ có điều, thực tế đã chứng tỏ không phải ai cũng thành công trong lí luận, phê bình văn học. Cơ hội thì có, nhưng chứng minh được năng lực và bản lĩnh thực sự khi mới cầm bút thì lại không dễ chút nào. Vấn đề không hoàn toàn ở yêu cầu về thời gian, “điều kiện sống” mà ở chỗ mĩ cảm, năng lực, vốn nghề, vốn sống, vốn văn hoá ở người viết cùng với câu chuyện về mảnh đất dung dưỡng, thúc đẩy nó vận động, phát triển.

PV: Được biết một số tác phẩm lý luận phê bình của anh đã được công bố trên báo chí. Báo chí là một kênh để truyền tải hữu hiệu đến độc giả, tuy nhiên mỗi tờ báo lại có những tiêu chí riêng. Vậy anh có cho rằng “báo chí” sẽ ảnh hưởng đến chất lượng lý luận phê bình của anh không? Vì sao? 

Chất lượng của bài lí luận, phê bình không do yếu tố “báo chí” quyết định. Nó phụ thuộc vào tư duy, trình độ và mĩ cảm… của người viết. Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng, báo chí với yêu cầu riêng của nó có tác động đến sự viết của từng cá nhân, và sự tác động này dĩ nhiên có nhiều mức độ, tính chất khác nhau. Tôi cũng bị tác động ít nhiều bởi tính thời sự và yêu cầu của một số báo mà tôi cộng tác. Nói chung, tôi nhận thấy, người trẻ viết phê bình, mà lại gắn với báo chí thì dễ rơi vào tình trạng “cái gì cũng biết, nhưng chẳng có cái gì biết đến nơi đến chốn” nếu thiếu một định hướng khoa học cần thiết và rõ ràng.

Phê bình của Đỗ Lai Thuý thiên về phân tâm học và phong cách; phê bình của Trần Đình Sử nghiêng về thi pháp học, văn hoá học; phê bình thơ của Chu Văn Sơn có thiên hướng khám phá cấu trúc, ngôn từ và điệu hồn; phê bình thơ của Đặng Tiến chịu ảnh hưởng thi học của Jakobson, Nguyễn Đăng Mạnh thiên về khám phá tư tưởng và phong cách… Những tác giả phê bình ấy đâu có bị báo chí và xu hướng thị trường “không chế”. Chúng ta đang thiếu những người làm phê bình có lí thuyết riêng, hoặc thạo một lĩnh vực lí thuyết nào đấy. Vậy, khi nói người viết phê bình phải có chủ kiến, phương pháp và thao tác khoa học cụ thể - tôi nghĩ đã bao hàm cả cái nghĩa lí và yêu cầu đó.

PV: Là người làm lý luận, phê bình trẻ thì anh quan tâm nhiều hơn đến sáng tác trẻ - những cây bút cùng thế hệ với mình hay tác phẩm của những nhà văn tên tuổi?

Câu chuyện đối tượng của phê bình văn học mà chị nói đến quả thật khá phức tạp. Có người cho rằng phê bình cần phải chú ý đến cả tác phẩm, nhà văn và công chúng. Có người coi đối tượng của phê bình là toàn bộ các hiện tượng, các sự kiện văn học đương đại; và phê bình có nhiệm vụ tiếp nối văn học sử. Một số người khẳng định phê bình văn học cần nhắm vào các tác phẩm văn học cụ thể, bất kể nó thuộc quá khứ hay hiện tại. Một số khác thì xem phê bình văn học có nhiệm vụ chỉ ra cái hay, cái đẹp, viết phê bình để “làm sang giá, sáng giá” những tác phẩm văn chương mà người viết tâm đắc, cho nên nó chỉ cần quan tâm đến tác phẩm có giá trị. Ngoài ra còn có quan niệm rằng cứ có hoạt động tiếp nhận, thẩm định đánh giá, luận giải đối với một tác phẩm văn học thì có phê bình. Nếu viết phê bình văn học tôi quan tâm đến các hiện tượng văn học, trong đó ưu tiên các tác phẩm văn học cụ thể, bất kể tác phẩm đó do người viết trẻ hay nhà văn đã thành danh viết.

PV: Ngày nay, làm lý luận phê bình xét về khía cạnh nào đó có nhiều thuận lợi hơn so với thế hệ làm lý luận phê bình trước ở chỗ, có thể tiếp cận nhiều hệ thống lý luận trong và ngoài nước. Vậy tại sao chúng ta vẫn rơi vào “khủng hoảng” lý luận, phê bình?

Thực ra chuyện chúng ta “tiếp cận hệ thống lí luận nước ngoài” không phải đến hôm nay mới có điều kiện. Trước năm 1945, phương pháp phê bình tiểu sử học của Sainte - Beuve, phương pháp văn hoá - lịch sử của H. Taine và G. Lanson, kể cả tiến hoá luận văn học của F. Brunetière… đã ít nhiều được nhắc đến hoặc được vận dụng vào phê bình. Hồi 45-75 cũng thế, phê bình văn học ở đô thị miềnNam đã được tiếp nhận các quan điểm quan trọng của Chủ nghĩa hiện sinh, Chủ nghĩa cấu trúc, Phân tâm học… Nếu tính từ năm 1955-2005 có đến trên 200 công trình lý luận văn nghệ của nước ngoài được dịch ra tiếng Việt (tư liệu do ThS. Cao Kim Lan thống kê). Có lẽ “câu chuyện khủng hoảng” không nên đặt ra từ việc biết nhiều hay ít lý thuyết văn học nước ngoài.

Ngay cả cách nói lí luận, phê bình văn học Việt Nam “hiện nay đang khủng hoảng”, tôi nghĩ vẫn có điểm chưa ổn lắm. Hoạt động lý luận phê bình văn học của ta hơn chục năm qua cũng có một số thành tựu đáng ghi nhận. Chẳng hạn, về mặt khuynh hướng - phương pháp, có thể kể đến sự hình thành của mấy hướng nghiên cứu sau: thi pháp học, kí hiệu học, phân tâm học, văn học so sánh, thi học so sánh… Về mặt dịch thuật và giới thiệu lí luận văn học nước ngoài, lại có thể kể đến bước chuyển của ta khi giới thiệu một số thành tựu có tính chất “phi chính thống”: Phạm Vĩnh Cư dịch Lí luận và thi pháp tiểu thuyết của Bakhtin; Trần Đình Sử, Lại Nguyên Ân, Vương Trí Nhàn dịch Những vấn đề thi pháp Dostoevsky; Trần Ngọc Vương, Trịnh Bá Đĩnh, Nguyễn Thu Thuỷ dịch Cấu trúc văn bản nghệ thuật của I.U.Lotman; Phương Lựu giới thiệu Tư tưởng văn hoá văn nghệ của chủ nghĩa Mác phương Tây, Trịnh Bá Đĩnh giới thiệu một cách có hệ thống Chủ nghĩa cấu trúc và văn học; Nguyên Ngọc dịch Độ không của lối viếtcủa R. Barthes, Văn học là gì của J. P. Sartre; Trần Nho Thìn dịch Thi pháp huyền thoại của E. Meletinski; Đỗ Lai Thuý biên soạn công trình Sự đỏng đảnh của phương pháp, Nghệ thuật như là thủ pháp, Phân tâm học và văn hoá nghệ thuật, Phân tâm học và văn hoá tâm linh, Phân tâm học và tính cách dân tộc, Phân tâm học và tình yêu; Đào Tuấn Ảnh, Trần Hồng Vân, Lại Nguyên Ân dịch Các khái niệm và thuật ngữ của các trường phái nghiên cứu văn học ở Tây Âu và Hoa Kỳ thế kỉ XX; Đặng Anh Đào, Lê Hồng Sâm dịch Thi pháp văn xuôi của T. Todorov,Bản mệnh của lí thuyết của Antoine Compagnon; Trần Thiện Đạo giới thiệu Chủ nghĩa hiện sinh và thuyết cấu trúc, Lộc Phương Thuỷ chủ biên công trình Lý luận phê bình văn học thế giới thế kỉ XX… Sinh hoạt lí thuyết văn học của ta rõ ràng đổi mới hơn trước… và rất đáng khích lệ chứ.

Rồi cạnh những công trình giới thiệu thành tựu của lí luận văn học cổ điển Trung Quốc, Ấn Độ và những bộ tuyển soạn di sản lí luận, phê bình văn học của ông cha ta suốt 10 thế kỉ. Thời gian qua các nhà lý luận - phê bình văn học Việt Nam cũng đã phần nào định hướng được dư luận và thị hiếu của công chúng qua việc nhận thức lại nhiều vấn đề, thẩm định lại nhiều giá trị, đánh giá lại nhiều hiện tượng văn học quá khứ, ví dụ: vấn đề quan hệ giữa văn học và chính trị; chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa; vấn đề đặc trưng, chức năng và nguyên lí phản ánh hiện thực của văn học; vấn đề văn học ở đô thị miền Nam, hải ngoại, vấn đề Nhân văn Giai phẩm, vị nghệ thuật hay vị nhân sinh… Thỉnh thoảng phê bình văn học cũng “xôm”, nào chuyện hậu hiện đại, tân hình thức, văn chương mạng; nào chuyện tính dục, nữ quyền và vấn đề nông thôn, đô thị trong sáng tác đương đại; nào chuyện sáng tác trẻ và một vài hiện tượng văn trẻ, thơ trẻ; nào chuyện sáng tác ở hải ngoại và ở đô thị miền Nam suốt từ giai đoạn trước đến nay; rồi cả chuyện chính anh phê bình đối thoại với nhau - phê bình sự phê bình…