Đỗ Minh Tuấn viết tiểu thuyết về con người hôm nay

- Từng dấn thân vào thơ, họa, kịch, điện ảnh, sân khấu, lý luận…vì sao ông tiếp tục đến với tiểu thuyết?

- Nếu xuất bản tiểu thuyết chỉ để "khoe tài", thì tôi đã cho in tiểu thuyết từ lâu rồi. Thật ra, tôi viết tiểu thuyết về sinh viên từ đầu thập kỷ 70 khi còn đang học Tổng hợp Văn. Tôi đã gửi cuốn tiểu thuyết Từ chân trời một người (gần 500 trang) tới NXB Văn học từ năm 1974. Nhà văn Nhật Tuấn đã biên tập bản thảo này và có những nhận xét rất tốt, nhưng cuốn tiểu thuyết không được in ra vì gai góc đụng chạm đến mối quan hệ giữa lãnh đạo và quần chúng trong môi trường đại học. Cách đây dăm bảy năm, Nhà sách Kiến thức cho đánh máy bản thảo này đề nghị tôi cho họ làm thủ tục xuất bản. Nhưng tôi chần chừ vì muốn cuốn tiểu thuyết đầu tiên ra mắt bạn đọc của mình là cuốn tiểu thuyết viết về những vấn đề hôm nay bằng bút lực hôm nay. Nên việc cho ra đời tiểu thuyết Thần thánh và bươm bướm xuất phát từ một thôi thúc mạnh mẽ: muốn có tiếng nói văn học về đời sống và con người hôm nay.

- Nghĩa là bút lực tiểu thuyết đã hình thành ở ông ngay từ ngày ông chạm ngõ văn chương?

- Thực ra thì tôi viết văn xuôi sớm hơn và nhiều hơn viết thơ, viết kịch, vẽ tranh. Mấy chục năm làm điện ảnh tôi vẫn luôn sử dụng tư duy tiểu thuyết để viết kịch bản của mình hay sửa chữa kịch bản của người khác để làm phim. Những bộ phim của tôi đạt được một số thành công một phần nhờ chất văn học trong kịch bản. Nhà phê bình điện ảnh người Mỹ Robert Koehler trong bài viết về bộ phim Vua bãi rác trên báo Variety, một tạp chí chuyên ngành điện ảnh của Mỹ, đã nhận xét: "Hành trình tìm lại nhân tính của một đại ca bãi rác đủ để xây dựng một cuốn tiểu thuyết hay hoặc một bộ phim kinh điển kiểu Nhật Bản thời hậu chiến như phim của Mizoguchi". Tôi tự biết mình có tư duy tiểu thuyết từ lâu, nhưng vì cầu toàn hoặc vì thiếu thời gian nên đến nay mới xuất hiện trong thể loại này. Tôi cũng ấp ủ rất nhiều cốt truyện ngắn từ thời sinh viên, nhưng chỉ mới tung ra một truyện ngắn duy nhất là Chuyện Thánh Gióng kể ngược.

Bìa cuốn tiểu thuyết của nhà thơ Đỗ Minh Tuấn.

- "Thần thánh và bươm bướm" là một cái tên vừa thực vừa hư. Yếu tố thực là chuyện buôn thần bán thánh được đề cập một cách trực tiếp, còn yếu tố hư rất khó tìm thấy hình ảnh "bươm bướm". Đây có lẽ là cách đặt tựa sách của một nhà thơ chăng?

- Thực ra trong tư cách những hình tượng ám ảnh xã hội hiện đại thì cả yếu tố "thần thánh" và yếu tố "bươm bướm" đều vừa thực vừa hư. Thực vì tiểu thuyết đề cập đến những hiện tượng khá phổ biến trong xã hội như chuyện xem bói, chữa bệnh bằng nghi lễ và tình dục, chuyện mua bán côn trùng, chuyện giải phóng mặt bằng xây sân golf, chuyện nạn nhân chất độc màu da cam… Hư vì tiểu thuyết xây dựng những ẩn dụ về khát vọng đổi đời của hàng triệu con người nông dân chân thực và nghèo khổ, những phận người xoay đảo quanh thần thánh và bươm bướm. Thần thánh và bươm bướm cố gắng chia sẻ với những khát vọng đổi đời, những khát vọng về danh dự và diện mạo thời hội nhập, những dằn vặt giằng xé trong tâm hồn những người nông dân, những cựu chiến binh - họ vừa muốn ủng hộ các dự án khai thác tài nguyên để đổi đời, vừa day dứt muốn làm người tử tế với nguyên vẹn đất đai và nhân phẩm do tổ tiên truyền lại. Đồng thời, Thần thánh và bươm bướm cũng cố gắng cắt nghĩa cái hành trình cay đắng của con người Việt Nam khi họ chuyển từ chỗ ngưỡng vọng thần linh tới chỗ đặt mọi hy vọng đổi đời vào bọ hung và bươm bướm.

- Hơn 400 trang sách với 25 chương còn có thể giữ chân người đọc nhờ chất hài hước. Thành thật mà nói, ông dùng sự dí dỏm như một bút pháp tiểu thuyết mới hay nhằm giảm bớt những căng thẳng giữa những xung đột trong tác phẩm?

- Chất hài trong một tác phẩm văn học nghệ thuật trước hết phản ánh chất hài của hiện thực đời sống. Người viết chỉ cần sử dụng nghệ thuật kể chuyện và tu từ để làm bật lên những nét hài đó. Tất nhiên, khai thác các khía cạnh hài trong những nhân cách, những hành vi cũng là một bút pháp tiểu thuyết. Tôi là người viết nhiều hài kịch và làm nhiều phim hài nên khá nhạy cảm với những khía cạnh hài hước, lố bịch trong cuộc sống. Thần thánh và bươm bướm khác các tác phẩm hài khác của tôi ở chỗ nó cố gắng trình bày những hiện thực nhố nhăng hài hước đó như là những sản phẩm của những khát vọng đáng thương, những niềm tin chân thành, những dự định trang nghiêm, thành thực.

- "Thần thánh và bươm bướm" phản ảnh một đời sống nông thôn ngổn ngang dở khóc dở cười. Đó là một cách nhìn làng quê của một cư dân đô thị, hay của một đứa con xa cách cây đa bến nước?

- Đó là cách nhìn của một đứa con thấm đẫm văn hóa ký ức của thời xưa với những ấn tượng sâu sắc về cây đa bến nước đọng lại từ tuổi ấu thơ. Có độc giả nhận xét tôi hiểu nông dân. Hiểu có thể chỉ là một hành vi nặng về lý trí. Tôi nghĩ ở đây có một cái gì còn hơn cả hiểu, đó là sự nhập thần của một nhà thơ, một đứa con, một con đồng - nghệ sĩ vào những số phận nông dân mà mình ít nhiều đồng cảm, muốn chia sẻ với họ từng khát vọng, từng nỗi đau, từng ý nghĩ..

- Một nhân vật bình thường như Thao phải đối diện với quá nhiều đổi thay chóng mặt của xã hội, từ mê tín dị đoan đến hôn nhân có yếu tố nước ngoài, rồi sân golf, chất độc da cam… Độc giả cũng khó đoán định, ở Thao là nỗi lênh đênh của số phận, hay là áp lực thời sự của tác giả?

- Thao là một nhân vật kiểu Đông-ky-sốt, giữa đường thấy sự bất bằng chẳng tha, bị xô đẩy bởi những diễn biến vô thường trong đời sống. Nếu nói Thao là nỗi lênh đênh của số phận thì cũng đúng. Hành trình lan man ngoắt ngoéo của Thao là sản phẩm của những khát vọng văn hóa sâu thẳm trong con người anh giữa một môi trường đầy bất trắc, con người bị xô đẩy khó tiên liệu được điều gì.

Xuyên suốt mọi sự cố, mọi hành vi trong cái hành trình ngoắt ngoéo ấy chỉ là một cách nghĩ, một khát vọng, một nỗi niềm của người nông dân - cựu chiến binh hết sức chân tình mãnh liệt mà ta có thể vừa buồn cười vừa kính trọng và thương cảm. Thao quá nhỏ bé trước những vấn nạn trớ trêu của đời sống, quá bất lực trong việc giải quyết những vấn nạn này. Nhưng đời sống lại luôn cần đến Thao và lương tâm lại luôn đẩy Thao đến chỗ can dự vào những sự cố bi hài thảm thương nhan nhản quanh anh. Việc để Thao trở thành một ông bố vợ quê mùa của một chàng John - con trai nghị sĩ Mỹ, không phải để giễu cợt hay để đặt vấn đề về hôn nhân với người nước ngoài, mà là đưa Thao vào một tình huống trong đó anh bộc lộ những bối rối của văn hóa truyền thống thời hội nhập, vừa bất cần, vừa vênh vang hãnh diện, vừa muốn hợp tác nhờ cậy cậu con rể người Mỹ để giúp cả làng đổi đời, vừa lo lắng cho diện mạo của bản thân…

- "Thần thánh và bươm bướm" có khá nhiều trang viết về tình dục vừa trần trụi vừa đùa cợt. Theo cảm quan của ông, tình dục có giá trị gì trong văn chương?

- Nhà văn mô tả tình dục hay chiến tranh không thể chỉ để khơi gợi dục vọng hay bạo lực. Phải coi tình dục hay chiến tranh là một thứ "nước quỳ" để nhúng nhân vật vào, làm hiện hình những sắc thái, những cạnh khía tiềm ẩn trong chiều sâu nhân cách. Thao bị hấp dẫn bởi những hoạt động chữa bệnh bằng tình dục của cậu con trai xưng Thánh, rồi bày mưu định chiếm đoạt Liên, con gái người đồng đội trong điện thờ của con trai. Đó là những hoạt động tình dục của con người bình thường. Nhưng cách ứng xử của Thao trước thân thể nõn nà của cô bé 17 tuổi lại bộc lộ một khía cạnh nhân văn trong cốt cách một cựu chiến binh.

- Đó là sự uy nghiêm của nhân phẩm giữa hai bờ thiện ác.Đoạn kết "Thần thánh và bươm bướm", nhân vật Thao cũng ra khỏi tù và nhen nhóm hy vọng về ngày mai, nhưng ở đó cũng thật sự báo động sự bế tắc của những con người chất phác đang níu kéo cuộc sống bình yên. Khi đặt dấu chấm hết tiểu thuyết, ông nghĩ gì cho những mảnh đời đang chênh vênh sau lũy tre xanh?

- Đó là một cái kết bỏ ngỏ. Nhiệm vụ của một tác phẩm văn nghệ là gieo vào trong người đọc một câu hỏi, chứ không nhất thiết phải tìm ra câu trả lời. Câu trả lời dành cho toàn xã hội, trước hết là cho các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu, các chuyên gia về văn hóa và phát triển.. Còn về số phận các nhân vật, tôi thấy họ đang đứng ở ngã ba, và chưa hề muốn bước lùi. Trong tưởng tượng của tôi, Thao sẽ tiếp tục hành trình của mình theo một cách khác, có thể anh ta sang tận Mỹ gặp gỡ ông nghị sĩ thông gia và tên tội phạm người làng đang trốn chạy với những tấn bi hài kịch mới, nhưng anh ta sẽ chẳng bao giờ chịu đánh mất mình.

- Nghe có vẻ như tiểu thuyết "Thần thánh và bươm bướm" sẽ có… tập tiếp theo?

- (Cười) Có thể đó là công việc của Thần thánh và bươm bướm phần hai.

- "Thần thánh và bươm bướm" nhiều tình huống lắt léo và nhiều bối cảnh kỳ khôi, hoàn toàn có thể trở thành một kịch bản phim hay. Ông nghĩ sao về ý tưởng đưa tiểu thuyết này lên màn ảnh?

- Năm 2004, trong chương trình Cửa mở (Open Door) tại Liên hoan phim Locarno - Thụy Sĩ, tôi đã trình bày với các nhà sản xuất phim Âu Mỹ hai đề cương phim, một là dự án làm phim Tôn Ngộ Không đại náo Hoa Kỳ, hai là dự án làm phim Thần thánh và bươm bướm. Cả hai dự án đều nhận được phản hồi tích cực. Dự án Thần thánh và bươm bướm (tên phim lúc đó đặt là Bố của một ông Thánh) được các nhà sản xuất phim Mỹ, Pháp, Italy, Đức, Nga và Thái Lan đặc biệt quan tâm. Trong trao đổi trực tiếp, các nhà sản xuất đều đề nghị tôi gửi đề cương chi tiết và dự toán. Nhưng rồi bận quá và cũng không mấy hy vọng vì đã thấy các đồng nghiệp gửi đề cương nhưng chưa thấy kết quả gì, nên tôi chưa làm những việc đó. Có thể sau đây tôi sẽ trở lại với dự án này.