Hoàng Cầm - ông hoàng của thơ trữ tình duy mỹ đã ra đi

Ông tên thật là Bùi Tằng Việt, sinh năm 1922, quê Thuận Thành, Bắc Ninh, tham gia Việt Minh từ năm 1944, được giải thưởng Nhà nước về Văn học nghệ thuật năm 2007. Đã xuất bản gần hai chục tác phẩm, gồm: truyện ngắn, truyện vừa, thơ, kịch, thơ dịch, truyện thơ. Trong đó, có các tập thơ nổi tiếng: Bên kia sông Đuống, Về Kinh Bắc, Tiếng hát quan họ, Lá diêu bông, Mưa Thuận Thành, Men đá vàng, 99 tình khúc… 

Nếu như thơ Trần Dần được coi như một ngọn Thi sơn của những ý tưởng lớn thì thơ của Hoàng Cầm hẳn phải là một trường giang thơ mênh mang cảm xúc. Ngoài bài thơ nổi tiếng Bên kia sông Đuống đã đưa Hoàng Cầm lên vị trí sáng chói của thơ ca Kháng chiến, thì một số bài thơ viết trong khoảng ba chục năm gần đây đã khẳng định ông là một trong số ít những tên tuổi lớn của nền thơ cách tân đương đại. Hoàng Cầm có một ảnh hưởng khá lớn và thơ ông có một lượng bạn đọc đông đảo. Tôi coi ông là ngọn cờ đầu của trường phái duy mỹ trong thơ Việt ba chục năm qua. Phải chăng chính vì sự khơi nguồn mạch chảy của thơ từ những cảm xúc duy mỹ nên ông đã rung động được lòng trắc ẩn của người đời:

Ta con bê lạc dáng chiều xanh
Đi mãi tìm sim chẳng chín
Ta lên đồi thông nằm miếu Hai cô
Gặm cỏ mưa phùn
Dóng dả gọi về đồng sương
Đôi ba người lận đận
Đêm nay mẹ chẳng về chuồng

Ta con chào mào khát nước
Về vườn xưa hạt nhãn đã đâm mầm
Cây ổi giơ xương
Chống đỡ mùa đông sập về đánh úp
Ô này tám đỏ ra hoa

Ta con chim cu về gù rặng tre
Đưa nắng ấu thơ về sân đất trắng 
Đưa mây lành những phương trời lạ
Về tụ nóc cây rơm

Ta ru em
Lớn lên em đừng tìm mẹ phía cơn mưa

Có nhiều người cho rằng Hoàng Cầm là ông hoàng của thơ tình, theo tôi, trước hết Hoàng Cầm là ông hoàng của thơ trữ tình duy mỹ và những sáng tác thơ của ông trong hơn nửa thế kỷ qua đã nói lên điều ấy. Thơ trữ tình của Hoàng Cầm có một phong thái rất đặc biệt và đặc thù, tên tuổi của ông đã làm rạng danh cả một vùng Kinh Bắc - cái nôi của nền văn hoá sông Hồng. Theo tôi, những câu thơ trữ tình của ông được ủ bằng một chất men đặc biệt, trong đó có thể thấy cái ngậm ngùi thương nhớ của những câu ca vùng quan họ còn bịn rịn đâu đây, cái bình yên siêu thoát của những tiếng chuông chùa vẫn bảng lảng ngân nga trong xa vắng và cái gần gũi với hồn người Việt trong tục ngữ, ca dao:

Về Kinh Bắc phải đâu em nhắm mắt
Gài mảnh gương thiên lý đợi tua rua
Chùa Phật Tích ruỗi trong màn lụa bạch
Tượng Quan Âm má ửng bồ quân

Chuông chiều cởi yếm
Chuông sớm đội khăn
Câu kinh tê tê mười ngón tay măng
Mõ đêm hè cuốc lội
Ao mưa dằng dịt lá trường sinh

Gió vào trăm cửa
Gió ra hồng da trinh nữ
Gió vào xanh quan lục
Gíó ra vàng thớ  mít
Ong bay vai tiểu áo thon mình
Trưa hè gẫy rắc cành hoa đại
Mái hậu cung bồ các tha rơm
Liếu điếu vỗ hoa xoan lả tả
Lụa sồng nén nghẹn búp thanh xuân 

Tờ  kinh đắp mặt ru bươm bướm
Chuối chín cây đổ gục đứt dây bìm
(Chùa Phật Tích)

Chính cái men-văn-hoá vùng Kinh Bắc ấy đã để cho thơ Hoàng Cầm làm say người đọc bằng một thứ rượu-thơ của một miền tinh hoa cổ kính. Phải chăng, chính vì Hoàng Cầm không cố tình cách tân nên thơ ông mới cách tân đến thế, tương tự, Hoàng Cầm cũng không cố tình làm thơ hay nên thơ ông mới hay đến thế? Tài năng ông là ở chỗ tìm tòi đổi mới thơ mà bản ngã truyền thống vẫn không suy chuyển, nâng cao tư duy thơ mà giọng điệu vẫn không xa lạ với mọi người:

Cúi lạy mẹ con trở về Kinh Bắc
Chiều xưa giẻ quạt voi lồng
Thân cau cụt vẫy  đuôi mèo trắng mốc
Chuồn chuồn khiêng nắng sang sông

Đê mười tám khúc Văn Giang
Chuông Bách môn đỏ xô gò má
Mây thành thổi lửa
Nẻo Đông Triều khép mở gió kỳ lân
Chớp rạch dáng tiên vén xiêm xoã ngủ
Thoắt chìm
Gấu đẩy đá Thiên thai
Đi đâu

Trăng mày xếch vòng cung
Bắn nát chiều mai ráng đỏ
Châu chấu ma vờn cổ yếm xây

Không gặp người quen
Hờ
Ngõ cũ

Đêm xuống 
Làm lầu hoang
Trò chuyện gì ai đâu
Mồ tháng giêng mưa song
Đằm ca dao sáo diều chiều lịm tím lưng trâu

Bưởi Nga My sao mẹ bắt đèo bòng
(Đêm thổ)

Trong bài thơ trên, tôi nghe thấy Hoàng Cầm đã tấu lên một nhạc điệu mới, một thứ nhạc nội tại kết dính những câu thơ lại với nhau bằng một thứ nhịp vô hình. Và nhà thơ, với những ngón đàn đầy hứng thứ và lão luyện đã bắt nhịp cho những con chữ bổng trầm theo một thang âm cách điệu của riêng ông. Khi ấy, người đọc thơ Hoàng Cầm không cần phải biết tới cái nghĩa bóng-nghĩa đen của những con chữ này mà vẫn có thể nắm được cái sắc diện tinh thần của mỗi câu thơ.

Có ý kiến cho rằng, trong thơ Hoàng Cầm thấp thoáng có những nét chạm khắc tinh hoa của kiến trúc đình-chùa vùng Kinh Bắc, nó mang hơi thở và dấu ấn sáng tạo tuyệt kỹ của những nghệ nhân dân gian. Tôi lại thấy, trong những bài thơ của mình, Hoàng Cầm không chỉ là một nghệ nhân kỳ tài đang say sưa khắc họa cả một vùng không khí lễ hội, mà nhà thơ còn chuyển hóa cung điệu trữ tình này sang tình cảm đôi lứa trong những trò chơi dân gian hồn nhiên và gần gũi với nhiều thế hệ:

Cỗ bài tam cúc mép cong cong  
Rút trộm rơm nhà đi trải ổ  
Chị gọi đôi cây!  
Trầu cay má đỏ  
Kết xe hồng đưa Chị đến quê Em  
 
Nghé cây bài tìm hơi tóc ấm  
Em đừng lớn nữa Chị đừng đi  
Tướng sĩ đỏ đen chui sấp ngửa  
ổ rơm thơm đọng tuổi đương thì  
 
Đứa được  
chinh truyền xủng xoẻng  
Đứa thua  
Đáo gỡ ngoài thềm  
Em đi đêm tướng điều, sĩ đỏ  
Đổi xe hồng đưa Chị đến quê Em  
 
Năm sau giặc giã  
Quan Đốc đồng áo đen, nẹp đỏ  
Thả tịnh vàng cưới Chị  
võng mây trôi  
Em đứng nhìn theo, Em gọi đôi.

Có thể nói, trong thơ Việt Nam hiện đại, Hoàng Cầm đã tạo ra một trường-thẩm-mỹ mới, nó vừa mang trong mình cốt cách văn hoá của vùng Kinh Bắc, vừa mở ra một không gian lớn của thơ trữ tình với những tìm tòi nhằm đưa cái đẹp dân gian vào hơi thở của mỗi bài thơ. Và chính điều này đã làm nên một trường-giang-thơ lộng lẫy của riêng Hoàng Cầm-ông hoàng của thơ trữ tình duy mỹ đương đại.

Hôm nay nhà thơ tiêu biểu của nền văn hóa Kinh Bắc đã ra đi, nhưng những bài thơ trữ tình duy mỹ hay nhất của đời thơ ông vẫn còn mãi trong ký ức những người yêu thơ.

Nguyễn Việt Chiến
Nguồn: Thanh Niên