Thị trường tranh Việt: Đâu là giá trị thật?

1. Bắt đầu từ các sàn đấu giá quốc tế

Gần đây, hoạ sĩ Bùi Thanh Phương đã phát đơn kiện hãng đấu giá Sotheby's ở Hồng Kông, khi họ rao bán một số bức tranh giả mang tên thân phụ của ông, họa sĩ Bùi Xuân Phái, trên trang web, trước khi vào phiên đấu giá. Với nhiều lập luận và minh chứng chính xác, họa sĩ Bùi Thanh Phương đã làm ông chủ hãng đấu giá choáng váng, vội xoá bỏ những thông tin về phiên đấu giá và các bức tranh giả trên. Họ dám đấu giá tranh "Cop", bởi trên  thực tế, không ít các sàn đấu giá khác cũng đã từng bán tranh Bùi Xuân Phái giả và đều trót lọt. Vụ kiện của hoạ sĩ Bùi Thanh Phương tuy gây chấn động cho các sàn đấu giá trên thế giới, nhưng quả là rất đơn độc, vì hành trình tiếp sẽ đi tới đâu, thật khó xác định. 

Nói vậy, bởi lẽ đã từ lâu, trên các sàn đấu giá quốc tế, chẳng những tranh của Bùi Xuân Phái bị độn giả, mà nhiều tác phẩm của các danh hoạ khác như Tô Ngọc Vân, Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Gia Trí, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên... cũng gánh hậu quả hạ giá vì thật, giả lẫn lộn. Mà đâu chỉ lớp họa sĩ thời "Đông Dương" dính đòn, mà đến các hoạ sĩ lớp đương đại nổi tiếng như Thành Chương, Đào Hải Phong, Nguyễn Thanh Bình, Đỗ Quang Em, Lưu Công Nhân... đều gặp họa tranh nhái. 

Chính hiện tượng trên lại ngầm phản ánh, những tài năng hội hoạ VN có sức thu hút nhất định trên thị trường quốc tế. Một thời, nhiều tên tuổi trong giới được các nhà sưu tầm quan tâm, dù bị các nhà cái đặt giá thấp hơn so với trước, nhưng vẫn bán được. Đó là những cái tên quen thuộc như Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Vũ Cao Đàm, Nguyễn Sáng...

Nhưng giờ đây, trên sàn đấu giá tranh hàng năm, tại mấy hãng quen thuộc ở Đông Nam Á, vẫn chỉ loanh quanh mấy cái tên cũ, với giá phát ban đầu ngày càng thấp, nếu không nói là bét bảng so với các nước láng giềng. Ngay họa sĩ Lê Phổ, người được coi là đắt hàng nhất trong giới hội họa người Việt, ở nước ngoài, mới đây cũng chỉ được xếp thứ 25. Riêng các họa sĩ đương đại thì đều nằm trong vũng lầy giá cả. Ví dụ các họa sĩ của Indonesia, thường được treo bảng ít nhất cũng phải 100.000 USD. Đặc biệt họa sĩ Liv Wei có những tác phẩm được rao từ 333.333 đến  500.000 USD, còn hoạ sĩ VN, trong phiên 25/10/2009, có bức cao nhất cũng chỉ ở mức 5000 USD, mà cũng rất khó bán. Do hiện tượng nhiều tranh của các họa sĩ nổi tiếng bị nhái, cũng được đưa lên sàn đấu giá quốc tế đã làm băng hoại giá trị thực của nền hội họa VN, và góp phần làm rối loạn thị trường tranh trong nước, vốn dĩ đã bị thả nổi.

2. Tiên trách kỷ hậu trách nhân

Nói là mọi chuyện "thất đức" bắt đầu từ các sàn đấu giá quốc tế chỉ đúng một phần, vì chuyện tranh giả, tranh nhái lại là con đẻ của chính thị trường tranh trong nước. Phải nói đây là vấn nạn khó cưỡng nổi khi bị đồng tiền chi phối.

Có lẽ tính sổ trước hết là các trung tâm môi giới, galery, với tư duy làm ăn nhỏ lẻ, trình độ thẩm định tác phẩm non yếu, chạy theo dịch vụ hàng tranh du lịch, miễn sao "năng nhặt chặt bị". Họ ngửi hơi thấy khách hàng, hay con buôn cần gì là đáp ứng liền, bởi trong tay họ lúc nào cũng có hàng chục họa sĩ trẻ, được đào tạo bài bản, sẵn sàng vẽ theo yêu cầu. Có không ít người nước ngoài hoặc Việt kiều về VN lùng sục mua tranh của các danh họa nổi tiếng trước đây. Họ không cần thông qua một cơ quan tư vấn nào nên đây là cơ hội cho tranh giả xuất hiện. Loại nào cũng có. Tác giả nào cũng sẵn sàng. Và không hiểu sao, do móc nối, thoả thuận hay chỉ vì đánh giá không chính xác, mà nhiều tranh nhái cũng được đóng dấu bảo đảm bởi cơ quan chuyên trách về xuất nhập khẩu văn hoá; hoặc do đại diện nào đó ở nước ngoài xác nhận. Do đó, dẫn đến tình trạng rất nhiều người Pháp, Việt kiều, hoặc các nhà sưu tầm nước ngoài đã sở hữu không ít tranh giả giống đến như... thật là thế.

Kiểu cách vụ lợi này, nhà hàng đã làm lung lay chính các họa sĩ nổi tiếng có tranh bán được. Chạy theo miếng cơm manh áo, họa sĩ vẽ đi vẽ lại một kiểu, hay nhân bản, hoặc nhái chính tranh của mình để cung cấp cho đầu ra, với giá rẻ. Trong giới đồn chuyện họa sĩ nọ sao chép tác phẩm của mình, tới cả ngàn bức về các cô gái mặc áo trắng, tuy không nhìn rõ mặt, lấy dáng là chính, nhưng vẫn đắt như tôm tươi, chắc không thể bịa. Làm hàng như thế, quen tay, dại gì thay đổi. Lại có chuyện họa sĩ làm không kịp hợp đồng đã phải thuê người khác vẽ theo phong cách của mình rồi ký đại tên để giao hàng. Chuyện bán chữ ký ăn tiền này là lừa đảo khách hàng, làm hoen ố thị trường tranh hiện nay.

Sự rối ren của thị trường tranh đã đẩy tới hiện tượng đóng băng giá trị nghệ thuật chân chính. Nhiều phòng tranh đều chỉ trông cậy vào việc bán tranh trang trí nội thất, với màu sắc tươi sáng, sạch sẽ và đường nét bắt mắt, tạo ấn tượng sang trọng giả tạo trong cảnh quan sắp đặt.

Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng, sau chuyến đi dạy học ở Mỹ về, cho hay, người ta vẫn coi nghệ thuật VN nằm ở diện trao đổi văn hoá. Còn tranh nghệ thuật hiện đại của ta nếu có bán được cũng chỉ ở giá thấp, khoảng vài ngàn đô, tuy thế nhưng vẫn không có người mua. Mặc dù nhiều nhà chuyên môn đã cảnh báo từ lâu, nhưng đến nay trong một số các vựng tập đấu giá của cá nhân cũng in lẫn tranh giả để đặt giá. Còn tranh rao trên mạng thì, mau sắc đường nét đã chỉnh sửa, dễ đánh lừa con mắt khách hàng.

Tình trạng tụt giá ngày càng có nguy cơ không kìm hãm được bởi hệ lụy tranh giả đã hoành hành bao năm nay. Tranh Việt luôn bị tình trạng đấu giá giảm, một giá ảo thấp không đúng với giá trị thật, bởi sự đánh mất lòng tin với khách hàng do chính những người cầm cọ gây ra. Đây là cuộc chơi phản đòn có tính "nock out" đối với chính chủ nhân của nó, trong cuộc mưu sinh đầy tà khí này.

Bức tranh của họa sĩ  Bùi Xuân Phái bị làm giả.

3. Nhà thẩm định ở đâu? 

Có người khẳng định rằng, nếu xuất hiện các đại gia dám chơi tranh nghệ thuật thứ thiệt, thì sẽ cứu nguy được tình trạng đấu giá yếu thế cho tranh nước ta. Bởi giá tranh đã được xác định ở mức thoả đáng ngay từ trong nước, chúng sẽ ngẩng cao đầu khi bước vào đấu trường quốc tế. Điều này tưởng hoang đường, nhưng lại là sự mách bảo có lý, vì ở nước ta không hề có những hoạt động đấu giá tranh công khai, để tạo nên thị trường nghệ thuật chính thức. Và, nếu có thì một hội đồng thẩm định, gồm các chuyên gia có tài, đánh giá, xác nhận chất lượng, cũng như mức đặt giá ban đầu là rất quan trọng. Đó là cái thiếu cơ bản của thị trường tranh VN, vì ở ta vẫn rất ít người có thú chơi tranh, chứ chưa nói đến tầng lớp có đẳng cấp tham gia mua bán. Hiện nay, một số ít nhà sưu tầm chỉ dừng ở mức có công giữ kho kỷ niệm, chứ không đủ lực, tạo nên thị trường nghệ thuật. Đa số những người chơi tranh còn lại hầu hết đều mua tranh bằng... tai để treo cho vui, hoặc ở trình độ trưởng giả học làm sang, dù biết đó là tranh chép.